Vanwege het coronavirus werken onze medewerkers thuis.
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Sovjet-Unie Een nieuw standaardwerk laat zien hoe onder Gorbatsjov de Sovjet-Unie in 1991 uiteenviel. Tevens worden allerlei hardnekkige mythes ontkracht.
Als het aan Michail Gorbatsjov had gelegen, was de Sovjet-Unie eind 1991 niet uit elkaar gevallen, maar veranderd in een vrijwillige statenbond van nationale republieken onder zijn leiding. Hoewel het een zwaktebod was, hoopte hij daarmee toch te redden wat er te redden viel. Maar het was al te laat, om de eenvoudige reden dat zijn macht niets meer voorstelde. De welwillende politicus die de economie van zijn land had willen hervormen, mensenrechtenactivist Andrej Sacharov vrijliet, de dictatuur beëindigde, de Oostblokstaten hun vrijheid teruggaf, met de Verenigde Staten overeenkwam het kernwapenarsenaal af te bouwen, de Stalin-terreur bespreekbaar maakte, persvrijheid toeliet en zich zelfs niet tegen de Duitse hereniging verzette, werd in eigen land door velen verguisd. Zijn politiek van glasnost (openheid) en perestrojka (verbouwing) was op een ramp uitgelopen. De Sovjet-bevolking had van Gorbatsjov dan misschien vrijheid gekregen, maar geen geld. En het geld dat er was, werd met de dag minder waard. Bovendien konden ze er bijna niets mee kopen, want de schappen in de winkels waren vrijwel leeg.
Toch had het niet zover hoeven komen als Gorbatsjov in eigen land niet zo’n aarzelend leiderschap had getoond en hij naar zijn voorganger en leermeester Joeri Andropov had geluisterd. De voormalige KGB-chef, die in 1982 Leonid Brezjnev als partijleider was opgevolgd, zag weliswaar de noodzaak van hervormingen in, maar dacht er geen seconde aan om de macht met anderen te delen. In een onmetelijk groot land als de Sovjet-Unie was een autoritair systeem volgens hem de beste garantie voor stabiliteit. Hoogstens kon volgens Andropov worden getornd aan de macht van het partij-apparaat, dat een obstakel vormde voor iedere denkbare hervorming. Dat Gorbatsjov hierin slaagde, is een van zijn grootste verdiensten.
Hervormingen waren vooral nodig om de Sovjet-Unie een supermacht te laten blijven. Als het aan de wereldeconomie wilde blijven deelnemen had het land met zijn zwaar verouderde productiemiddelen dringend nieuwe technologie, kennis en kapitaal uit het Westen nodig. Brezjnev was blind geweest voor die behoefte. Hij had miljarden dollar uitgegeven aan voedselimport, de financiering van exotische satellietstaten als Cuba en Vietnam en de aflossing van de enorme westerse schulden van vazalstaten als Polen, maar van het woord innovatie leek hij nooit te hebben gehoord. En dat brak de communistische heilstaat op, zeker nu aan de geldverslindende oorlog in Afghanistan geen einde leek te komen.
Andropov kreeg dan ook postuum gelijk toen een jaar na zijn plotselinge dood in 1984 zijn oogappel Gorbatsjov aan de macht kwam die in het kielzog van zijn hervormingen een mate van democratie invoerde, zoals zijn idool Lenin die voor ogen had. Over de chaos, het virulente populisme en het nationale separatisme die daaruit voortkwamen gaat Collapse. The Fall of the Soviet Union van de aan de London School of Economics docerende historicus Vladislav M. Zubok.
Zijn boek is nu al een standaardwerk, al was het maar omdat het de economie in de nadagen van het Sovjet-imperium als uitgangspunt neemt. Nieuw is ook dat Zubok zich baseert op getuigenissen van alle hoofdrolspelers en op een lawine aan vrijgegeven officiële documenten, die laten zien hoe chaotisch en vaak funest aarzelend Gorbatsjovs besluitvorming verliep.
Tevens maakt Zubok korte metten met allerlei mythes, zoals dat de Verenigde Staten op de ondergang van de Sovjet-Unie uit zouden zijn geweest. Eerder heeft de Amerikaanse president George Bush senior alles geprobeerd om Gorbatsjov, die hij als een vriend beschouwde, uit het financiële moeras te trekken. Dat die inspanningen uiteindelijk niets opleverden, had niet alleen te maken met Bush’ begrotingsperikelen in eigen land, maar ook met de gekrenkte trots van Gorbatsjov zelf.
Opvallend is dat volgens Zubok het eigen defensiebudget geen rol van betekenis heeft gespeeld bij de val van de Sovjet-Unie. Met 15 procent van het BBP oefende het geen druk uit op de begroting. Nee, het was de som van een aantal andere, binnen - en buitenlandse factoren die de Sovjet-Unie de doodsteek toediende. Het militaire overwicht van de VS, de lege staatskas, het opgekomen separatisme en de tegenwerkende en hopeloos verdeelde partij-elite – in 1989 waren zo’n 900.000 partijfunctionarissen ontslagen – zijn hiervan de belangrijkste.
De laatste twee waren een direct gevolg van Gorbatsjovs hervormingen. De door hem toegestane vrijheid bracht in de unierepublieken nationalistische politici naar boven, die het onafhankelijkheidsstreven daar nieuw leven inbliezen. In Georgië, Azerbeidzjan, Kazachstan en Litouwen werd het vervolgens hardhandig de kop in gedrukt, waarbij tientallen doden vielen. Gorbatsjov, die gruwde van geweld, trok zich dit persoonlijk aan. Maar al had hij het bloedvergieten proberen te voorkomen, hij was er wel verantwoordelijk voor.
Ondanks al die tegenslagen hield Gorbatsjov tot aan het eind toe hardnekkig vast aan zijn hervormingspolitiek en dan vooral aan de oeverloze discussies in het door hem opgerichte Congres van Volksafgevaardigden. Terwijl de politici in dat nieuwe overlegorgaan bekvechtend probeerden te ontdekken wat democratie was, werd de chaos om hem heen steeds groter en viel een deel van de partij-elite, die haar machtspositie steeds verder zag afbrokkelen, hem af.
Volgens Zubok zegt die fatale combinatie van vasthouden aan een verkeerde koers en besluiteloosheid niet alleen veel over het ideologische messianisme en de consensuspolitiek waarmee Gorbatsjov het roer koste wat het kost wilde omgooien, maar ook over het feit dat vrijwel niemand wist wat vrijheid, democratie en medezeggenschap nu eigenlijk behelsden. Dat bleek bijvoorbeeld toen Gorbatsjov de macht van de partijkaders binnen de staatsbedrijven afschafte. In het vervolg werden de directeuren gekozen uit het werknemerscollectief. Maar in plaats van te investeren in moderne machines, efficiency en kwaliteit, vulden de nieuwe bazen hun zakken, verhoogden ze de salarissen en stopten ze met het maken van goedkope producten, waar juist veel vraag naar was. Er ontstonden tekorten in een land waar toch al aan alles een gebrek was.
Een andere dramatische hervorming was het aan banden leggen van de alcoholverkoop. Daarmee wilde Gorbatsjov de allesverlammende dronkenschap op de werkvloer tegengaan. Maar die maatregel bleek contraproductief en veroorzaakte een ramp voor de begroting, aangezien de belasting op alcohol eenderde van het BBP uitmaakte. De staatskas raakte hierdoor nog leger dan die al was.
De invoering van kwaliteitscontrole op goederen veroorzaakte een derde ramp, omdat het grootste deel van de productie nu werd afgekeurd en er enorme tekorten in de winkels ontstonden. Gevoegd bij de tegensputterende en gefragmenteerde partij-elite, de dalende olieprijs, de oplopende buitenlandse schuld en het toenemende handelstekort concludeert Zubok dan ook dat de perestrojka tot mislukken gedoemd was. De ramp met de kerncentrale van Tsjernobyl in 1986, die Gorbatsjov aanvankelijk geheim hield, vormde de genadeslag voor zijn populariteit bij zijn volk.
In zijn laatste jaren stak Gorbatsjovs strijd met zijn rivaal Boris Jeltsin boven alle andere conflicten uit. Toen in augustus 1991 haviken uit de partij een staatsgreep pleegden uit verzet tegen het aangekondigde Unieverdrag, was het Jeltsin die hem redde en hem met de neus op zijn mislukking drukte. De Sovjet-Unie zou nog vier maanden bestaan.
Als je Zuboks boek uit hebt, besef je hoe symbolisch het was dat zaterdag, op Gorbatsjovs begrafenis, Novaja Gazeta-hoofdredacteur Dmitri Moeratov voorop liep in de rouwstoet met een portret van de voormalige Sovjet-leider, die zijn inmiddels verboden krant financierde. Op dat moment werd het laatste restje vrijheid in Rusland ten grave gedragen.
Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt. U kunt ons ook anoniem een tip geven.