Zonder jouw steun bestaat MO* niet

In een belangrijke historische wijk van Istanboel verzamelen en recycleren vluchtelingen afval. Maar hun kostwinning is niet meer verzekerd. Het ministerie van Milieu en Stadsplanning wil een boete opleggen aan recyclagefirma’s die papier aankopen van illegale afvalverzamelaars. ‘Moesten de afvalverzamelaars op straat niet bestaan, dan werd er gewoonweg niet gerecycleerd in Istanboel.’

M et zijn gele werkhandschoenen tilt Amir Khan (19) een grote witte afvalzak de lucht in. ‘Ik ben letterlijk in’t zak gezet’, zegt hij met een guitige blik. ‘Er werd me een goed leven en degelijk werk beloofd in Turkije, maar mijn werk is niet meer verzekerd en daarbovenop is het mensonwaardig.’ Khan heeft ons uitgenodigd op zijn werkterrein: een tocht om petflessen, plastic en karton te verzamelen in de straten van Fatih, een historisch belangrijke wijk van Istanboel. Hij is één van de vele Afghaanse afvalverzamelaars die hoopt genoeg geld in te zamelen om de grote oversteek naar Europa te wagen. De meeste Afghanen in Fatih komen uit de armste regio’s, op de vlucht voor de taliban, oorlog en armoede.

Op een muurtje met uitzicht op de grote Soennitische Fatih-moskee, pauzeren we met een ringvormig broodje Simit. Khan vertelt ons dat hij via-via in contact kwam met het circuit. Zijn eerste nachten in Istanboel sliep hij in een park vlakbij de Hagia Sofia. Hij zag Afghanen afval verzamelen. ‘Je hebt een soort radar als het op mensen uit eigen land aankomt’, zegt Khen. Hij stapte op hen af met de vraag naar werk en werd meteen ingeschakeld in de Fatih-wijk, waar hij ook een dak boven zijn hoofd kreeg.

Maar Khan zit in zak en as. Hij houdt dit werk niet vol. ‘Binnen vier maanden keer ik terug naar Kaboel,’ zegt hij. ‘Het is work of evil. Soms ben ik zelfs te vuil om naar de moskee te gaan, want Allah laat niet toe dat je onrein een moskee betreedt.’

Net als vele anderen droomde ook Khan ervan om Europa te bereiken, maar hij viel al snel van zijn wolk: ‘Je moet in erbarmelijke omstandigheden werken, je bent niet verzekerd bij ziekte en je leeft in krotwoningen. Ik vind dit mensonterend.’ Hij vertelt ons dat sociale media als Facebook en Twitter de vluchtelingen helpen om hun route te bepalen, ‘Ik heb mijn vrienden gewaarschuwd om niet naar hier te komen, maar een ander land als transitruimte uit te kiezen. Ook al is het jammer, want wij zijn de enige die recycleren in Istanboel.’

Net voorbij de Suleymaniye Moskee, een toeristische trekpleister in Fatih, bevinden zich een zeventigtal illegale fabrieken waar het verzamelde afval wordt gesorteerd. Wat vroeger een historisch belangrijke wijk was, is verworden tot de kankerplek van Istanboel. De naam Fatih is afkomstig van de Ottomaanse sultan Fatih Mehmet, of Mehmet de veroveraar. Hij overmeesterde Constantinopel en in 1453 maakte hij een einde aan het Byzantijnse rijk.

Al kuierend door de smalle straten van Fatih, is het moeilijk in te beelden dat deze wijk ooit hét epicentrum van Constantinopel was.

Fatih, ook wel ‘de stad achter de stadsmuren’ genoemd, is een historisch schiereiland omringd door de Byzantijnse stadsmuren, de Gouden Hoorn en de Zee van Marmara. Na de verovering werd Fatih de nieuwe hoofdstad van het Ottomaanse Rijk. De sultan herstelde de opgelopen schade aan het schiereiland: de muren, de gebouwen en ook de beschadigde kerk Hagia Sophia werd omgevormd tot een moskee.

Al kuierend door de smalle straten van Fatih, is het moeilijk in te beelden dat deze wijk ooit hét epicentrum van Constantinopel was. Vuilnisbelten, vervallen huizen en de vier gouden minaretten van de Suleymaniye moskee tekenen het silhouet van Fatih. De wijk doet denken aan oorlogsgebied. Er hangen losse elektriciteitsdraden, je botst van de ene afvalberg op de andere en de geur van verbrand afval, urine en uitlaat smelten er ongelukkig samen. Overal waar je komt hoor je bedrijvigheid: afval dat uit nylonzakken wordt gehaald, machines die materialen samenpersen, een vrachtwagen die wordt geladen en afvalverzamelaars die de hellingen trotseren.

Naast een zeventigtal illegale fabrieken is er ook één legale fabriek in de wijk. Die fabriek onderhoudt de contacten met de recyclagefirma’s buiten de stad en heeft ook contacten met milieuorganisaties. We spreken de directeur van de fabriek Umit Onemli (26) op zijn bureau waar bokalen met verzamelde materialen, zoals rubber, pet en plastic, zijn werktafel kleuren.

‘Ik heb de Afghanen twee jaar geleden geïntroduceerd in Fatih’, komt hij meteen ter zake. ‘In het begin waren de andere bazen argwanend. ‘Waarom werk je in godsnaam met Afghanen?’, zeiden ze. ‘Ik zou ze meteen de zak geven.’ Maar nu zijn het ook hun favoriete werknemers.’ Het voordeel van Afghanen is niet alleen dat ze geen vakantie nemen of niet naar huis trekken met de feestdagen, ze werken ook hard en je moet ze minder betalen. Dat ‘minder betalen’ geeft de doorslag. En maakt de concurrentiestrijd voor de Koerden oneerlijk.

‘Moesten de afvalverzamelaars op straat niet bestaan, dan werd er niet gerecycleerd in Istanboel. Dit werk heeft een belangrijke ecologische component.’

Want in Fatih werken vier bevolkingsgroepen in de afvalverwerking: Afghanen, Pakistanen, Syriërs en Koerden. In de jaren 80 en 90 vluchtten de Koerden massaal naar Istanboel en overleefden ze in sloppenwijken. Maar dit is ook de periode waarin de consumptiemaatschappij opkomt met bijhorend plastic, nylon en PMD. Kortom: een periode die heel wat afval genereerde. En de Koerden werden ingeschakeld om het afval te verzamelen. Sinds 2011 kwamen daar de Syrische vluchtelingen bij. Hun aantal steeg exponentieel door de oorlog in eigen land. Tegenwoordig zijn er nog steeds Koerden die werken in Fatih, maar de jonge Afghanen, Pakistanen en Syriërs nemen het werk alsmaar meer over.

Samen vervullen ze een belangrijke taak in Istanboel door het afval te verzamelen en, niet onbelangrijk, te recycleren. Onemli benadrukt het belang voor het milieu: ‘Moesten de afvalverzamelaars op straat niet bestaan, dan werd er niet gerecycleerd in Istanboel. Dit werk heeft een belangrijke ecologische component.’

Tüdam, een organisatie die afval- en recycleerbedrijven bundelt, vormt de brugfunctie tussen de legale fabriek in Fatih en de afvalverwerkingsfabrieken. Tüdam is een overkoepelend orgaan dat kennis deelt over duurzaam omgaan met afval. De vereniging doet ook aan milieueducatie: ‘Tüdam helpt ons workshops, conferenties en seminaries te organiseren met een ecologische inslag. Wij zijn groene jongens.’

Anno 2016 wordt er op twee manieren afval verzameld in Istanboel: je hebt de vrachtwagens van de overheid die alles op een hoop gooien en de straatverzamelaars die het afval recycleren. Naar schatting werken in Turkije een half miljoen afvalverzamelaars op straat, maar hun broodwinning staat op de helling. Het ministerie van Milieu en Stadsplanning wil een boete opleggen van 140.000 Turkse Lira (ongeveer 44.000 euro) aan recyclagefirma’s die papier aankopen van illegale afvalverzamelaars. De regering probeert hiermee de ongeorganiseerde illegale arbeid, vreselijke omstandigheden, kinderarbeid en bendevorming tegen te gaan.

De keerzijde van de medaille is dat ze mensen broodroven zonder hen een alternatief te bieden. En op een vakbond kunnen de afvalverzamelaars ook geen beroep doen. De kwestie deed veel stof opwaaien in de Turkse media. Het is nog niet zeker of de regeling er komt. De mening van de afvalverzamelaars wordt te weinig gehoord, zo luidt het bij de arbeidersvereniging van de recyclage-industrie. Maar als de geldboete er komt, wordt er niet meer gerecycleerd in Istanboel.

Vroeger gooide de inwoners van Istanboel hun afval domweg in de Bosporus, de Gouden Hoorn en nog andere wateren van Istanbul. Maar in 1953 kwam daar verandering in: er werd een wet gesteld die de praktijken verbood. Sindsdien is het distributieproces sterk veranderd doorheen de jaren.

‘Vijftien jaar geleden ben ik in Fatih begonnen, omdat mijn vader hier werkte. Toen was er nog geen sprake van een fabriek. Mijn vader verzamelde de materialen en bracht ze met de auto naar de recyclagefirma’s buiten Istanboel’, getuigt Onemli. Pakweg 40 jaar geleden is de verzameling van afval in Fatih begonnen, toen verzamelde Onemli’s vader staal en metalen. De machines waar ze nu mee werken, zoals persmachines en weegbruggen, zijn een vijftien jaar geleden ingevoerd.

Vandaag verloopt het distributieproces in vier stadia: Eerst worden de materialen op straat verzameld of rechtstreeks door de shops aangeleverd. Vervolgens worden ze in illegale fabrieken uit elkaar gehaald, waarna het gesorteerde materiaal naar de enige legale fabriek van Fatih wordt gebracht. Daar worden de gescheiden materialen in pakketten geperst en vervoerd naar de fabrieken buiten de stad. En die recyclagebedrijven zorgen ervoor dat het gesorteerde afval de economie terug binnenkomt: van karton wordt nieuw karton gemaakt. Van plastic, nieuwe flessen. Enzovoort.

De overheid heeft een poging gedaan om de sector volledig te legaliseren. Tussen 2008 en 2013 werden de afvalverzamelaars van de straat geweerd, en haalde ze rechtstreeks afval op met de camions en uniformen van de gemeente. Maar het vooropgestelde doel om in 2013 geen verzamelaars meer op straat aan te treffen, werd niet bereikt. De regering kreeg moeilijk grip op het wereldje en anno 2016 zie je terug beide in het straatbeeld: de vrachtwagens van de overheid en de afvalverzamelaars op straat. Alleen maakt de boete het voortbestaan van die laatste groep onzeker.

De vluchtelingen gebruiken Istanboel als springplank naar Europa. Ze moeten maanden, en meestal zelfs jaren, werken om genoeg geld in te zamelen. Voor Afghanen is afval ophalen de enige manier om geld te verdienen in Istanboel.

‘Het is smerig en oneerlijk. Je leeft in erbarmelijke condities, je bent niet verzekerd en verdient heel traag je brood.’

Hoeveel ze verdienen, is afhankelijk van de kilo’s en het materiaal dat ze verzamelen. Om een idee te geven: staal is 10 Turkse Lira per kilo en een mix van materialen is 0,25 TL. Netto verdienen ze gemiddeld 30 tot 50 TL op 14 uur. Dat komt overeen met 9 tot 15 euro. Maar de afvalverzamelaars beslissen zelf hoe vaak ze dagelijks hun tocht inzetten. En bijgevolg variëren de inkomens sterk. Ook de goodwill van hun baas is bepalend in het loon dat ze krijgen.

Sommigen zetten door, maar anderen keren terug naar eigen land zonder er verder nog woorden aan vuil te maken. Naweed bijvoorbeeld, reist binnen een tweetal maanden terug naar huis. Hij is niet te spreken over het werk: ‘Het is smerig en oneerlijk. Je leeft in erbarmelijke condities, je bent niet verzekerd en verdient heel traag je brood.’

Asadullah mengt zich in het gesprek, ook hij keert terug naar Afghanistan, maar bij hem liggen religieuze motieven aan de grondslag: ‘Als Turkije al zo vrij is, wil ik zeker niet naar Europa. Waar vrouwen nog schaarser gekleed gaan en de vrijheid floreert.’ Hamid vult aan met nog een andere reden: ‘Toegegeven: ik keer terug naar Afghanistan uit angst voor mijn leven, want niet zelden laten vluchtelingen het leven tijdens de oversteek.’

Maar een ander deel gebruikt Istanboel als transitruimte en is nog steeds overtuigd Europa binnen te geraken. Seri Khanwerkt al vier maanden als afvalverzamelaar en heeft in die tijd 300 dollar verzameld. ‘Ik heb 2500 dollar nodig om Italië binnen te geraken. Ik ben dus nog wel even bezig. Maar ik hou vol, want ik heb liever zicht op een veilige toekomst, dan terug te keren naar Afghanistan.’ De eventuele invoering van de geldboete sloeg dan ook in als een bom: ‘Wat moeten we doen als onze broodwinning verdwijnt? Ik heb echt geen idee, en maak me grote zorgen.’

Hoe lang de vluchtelingen nog afval kunnen ophalen en sorteren in Fatih, is niet duidelijk. Wel is duidelijk dat de stopzetting ervan grote gevolgen zou hebben: geen recyclage meer in de Fatih-wijk, en breder: Turkije. Afval dat op een hoop wordt gegooid. Geen vuiltje aan de lucht? Volgens Onemli wel: ‘Hergebruik door recyclage is belangrijk en heeft positieve effecten op het milieu. Ik blijf vechten tot de overheid er het belang van inziet.’

Schrijf je in op de MO*Daily en ontvang elke dag topartikels.

Steun ons en word proMO* voor maar €4/maand of doe een vrije gift. 3190   proMO*’s steunen ons vandaag al. 

Word proMO* of Doe een gift

11.11.11 Broederlijk delen Rikolto (Vredeseilanden) Zebrastraat Fairtrade Belgium Triodos Memisa VIA Don Bosco Plan WSM (Wereldsolidariteit) Oxfam België NewB Handicap International Artsen Zonder Vakantie Fos Damiaanactie Unicef Vluchtelingenwerk Vlaanderen Join For Water Dokters van de wereld Caritas Vlaanderen

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.